Op drift / ronddolen/ afdwalen / La dérive
Notities bij Het plezier van de tekst

work in progress

Zie voor een introductie de pagina Notities

Als een rode draad door het werk van Barthes loopt zijn rusteloosheid, zijn herhaalde poging om te ontsnappen aan een vaste gestolde taal (dat van gangbare opinie, dat van de wetenschap, de ideologie). Serge Doubrowsky vatte dat met een knipoog naar Descartes samen in: je pense donc je fuis (ik denk dus ik vlucht)

In Roland Barthes door Roland Barthes geeft het fragment Doxa/paradoxa deze rusteloosheid treffend weer:

Reactieformaties: een doxa (een gangbare opinie) wordt geponeerd, onuitstaanbaar; om eraan te ontkomen postuleer ik een paradox; vervolgens wordt die paradox kleverig en zelf een nieuw stolsel, een nieuwe doxa, en ik moet op zoek naar een nieuwe paradox.

Laten we dit parcours nog eens afleggen. Aan de oorsprong van het werk staat de ondoorzichtigheid van de maatschappelijke verhoudingen, de valse Natuur; de eerste stoot bestaat dus uit het demystificeren (Mythologieën); omdat de demystificatie vervolgens in een herhaling tot stilstand komt, moet zij verschoven worden: de (sindsdien gepostuleerde) semiologische wetenschap probeert het gebaar, de mythologische pose te schokken, tot leven te wekken, te wapenen door het met een methode uit te rusten; deze wetenschap raakt op haar beurt verstrikt in een compleet imaginaire: het verlangen naar een semiologische wetenschap wordt gevolgd door de (vaak nogal trieste) wetenschap der semiologen; daarmee moet dus worden gebroken en in dit rationele imaginaire moet de kiem van het verlangen, van de rebellie van het lichaam worden ingebracht: dat wordt dan de Tekst, de theorie van de Tekst. Maar vervolgens dreigt ook de Tekst te verstarren: hij herhaalt zich, maakt zich te gelde in glansloze teksten, die getuigen van een behoefte om gelezen te worden en niet van een verlangen om te behagen: de Tekst neigt ertoe tot Gebabbel te verworden. Waarheen nu? Zover ben ik (p 78)

Rokus Hofstede wijst in Memo Barthes op het belang van de notie La Dérive

"Dérive is etymologisch verwant met 'drift'; dériver betekent letterlijk afdrijven, op drift raken, dolen. Het woord was in de jaren '60 en '70 in zwang onder Franse intellectuelen; Guy Debord, paus van de situationisten, publiceerde in 1958 zijn Théorie de la dérive, waarin hij dérive omschreef als een 'techniek om vluchtig wisselende omgevingen te doorkruisen' - een pleidooi voor stedelijke dooltochten, naar het voorbeeld van de surrealisten, die zulke geestverruimende omzwervingen al eerder hadden beproefd. In het daaropvolgende decennium verbreedde de betekenis van dérive zich in intellectuele kringen tot die van 'ongecontroleerde, spontane, passieve beweging'

In het essay 'Pierre Loti: Aziyadé' brengt Barthes deze vorm van dérive als volgt onder woorden:

"Aziyadé is de roman van de Dérive. Er bestaan steden die de dérive bevorderen: ze moeten niet te groot en niet te nieuw zijn, een verleden hebben (bijvoorbeeld Tanger, een oude, internationale stad) en toch nog levendig zijn; het zijn steden waarin verschillende binnensteden vermengd zijn; steden die niet aan zelf promotie doen, luie steden, vrijetijdssteden, maar verstoken van luxe, waar ontucht heerst zonder dat die al te serieus wordt genomen: zo was waarschijnlijk het Stamboel van Loti. De stad is dan een soort stroom waar je op drijft en die je tegelijk doet afdrijven ver van de oever van de werkelijkheid: je bent er onbeweeglijk (onttrokken aan elke competitiedrang) en verbannen (onttrokken aan elke behoudende orde). Merkwaardig genoeg spreekt Loti zelf over dérive (een schaars moment van ware symboliek in dit discours zonder geheimen): voor de rede van Salonilci is het bootje waarin Aziyadé en hij hun verliefde tochtjes maken een 'drijvend bed', een 'bed dat afdrijft' (met als tegenhanger de sloep van de Maria ria, beladen met luidruchtige, vastberaden feestgangers, die hen op een haar na ramt). Bestaat er een wellustiger beeld dan dat van een bed dat afdrijft? Een diepzinnig beeld, want het brengt drie ideeën samen: het idee van de liefde, het idee van het drijven en de gedachte dat het verlangen een op drift geraakte kracht is wat ook de reden is dat men als de beste benadering, zoniet de beste vertaling, van de freudiaanse drift [Trieb] (een concept dat al heel wat discussies heeft losgemaakt) het woord dérive zelf heeft voorgesteld: de dérive van luitenant Loti (voor de rede van Saloniki, in de buitenwijk van Eyüp, tijdens de onbestemde winteravonden met Aziyadé of de ontuchtige omzwervingen in de onderaardse gewelven en begraafplaatsen van Stamboel) is dus de exacte figuur van zijn verlangen" (geciteerd in Werkelijkheidseffect p 139-140)

Hofstede wijst ook op het Fragment De Atopie uit Roland Barthes door Roland Barthes:

L'atopie
Fiché: je suis fiché, assigné à un lieu (intellectuel), à une résidence de caste (sinon de classe). Contre quoi une seule doctrine intérieure: celle de l'atopie (de l'habitacle en dérive). L'atopie est supérieure à l'utopie (l'utopie est réactive, tactique, littéraire, elle procède du sens et le fait marcher). (Barthes par Barthes, p. 53.)

De atopie
Gecategoriseerd: ik ben gecategoriseerd, ik heb een (intellectuele) plek toegewezen gekregen, een verblijfplaats in een kaste (zo niet in een klasse). Daartegen is maar één innerlijke doctrine opgewassen: die van de atopie (van de op drift geraakte stuurhut). De atopie is superieur aan de utopie (de utopie is reactief, tactisch literair, zij komt voort uit de in en laat die functioneren). (Roland Barthes door Roland Barthes p 53-54

Met het begrip dérive maakt Barthes van de nood een deugd: de doctrine van de atopie, van de 'op drift geraakte stuurhut', is een rechtstreekse uitdrukking van sociale ontworteling en theoretische thuisloosheid, oftewel van een bestaan in het niemandsland tussen wetenschap en literatuur (Memo Barthes p 166)

In het artikel Une écriture tragique citeert Serge Doubrowsky (Poetique 47, 1981) eveneens het fragment L'atopie om vervolgens het begrip dérive verder uit te werken. Hij wijst op de dubbele betekenis van La Dérive:

"La dérive, où il s'agit pour l'écrivain de se constituer un habitacle, qui le défende contre les périls sans cesse menaçants de la fixité (Norme, l'idéologie, Bêtise), a une double acception. De son étymologie, derivare, détourner les eaux d'un ruisseau, écarter d'une rive, Je terme garde le sens d'un mouvement opérant à partir d'un pôle, mesurable à cet écart. Mot qui, « dérive » du grec, conséquences qui « dérivent » d'une hypothèse, « dérivée » mathématique d'une fonction: il n'est pas question d'un vagabondage du sens, d'une vadrouille, mais d'un déplacement réglé, Même le « dériver », influencé, paraît-il, par l'anglais drive, désignant l'éloignement du navire ou de l'avion par rapport à son axe, suppose une translation repérable. La « dérive » selon l'acception rimbaldienne du Bateau ivre, flottement sans direction, errance d'une épave abandonnée aux moments, mobile sans moteur propre ni direction prévisible, s'oppose antithétiquement à l'autre. (p 333-334)

La Dérive is dus een "mouvement mesurable à un écart" en een "mouvement irrepérable, incontrôlable" (p 339). Gaat het bij La Dérive om een al dan niet bewust of gewenst uit koers raken, het verlaten van een uitgezette richting of pad. Of is het een richting- en stuurloos wegdrijven. Doubrowsky vervolgt aldus:

Dans la dérive de l'écriture barthésienne, à quel sens (à quel mouvement du sens) avons-nous affaire?

L'atopie, telle que Barthes la définit ou la désire, le refus d'être assigné à un lieu ou à une résidence, bref, d'être emprisonné, implique nécessairement la « dérive » seconde manière. Celle-ci est double, et il faut ici distinguer le plan de l'énoncé et celui de l'énonciation. Puisque Barthes, par opposition à la poésie moderne, par exemple, travaille dans des domaines habités par le sens (dénotatif, référentiel, historique) ou encore au voisinage de disciplines théoriques visant à établir la validité de systèmes conceptuels (linguistique, anthropologie, sémiologie, etc.), il est inévitable que son propre texte fasse, à son tour, travailler le sens. Mais justement, il s'agira de ne jamais constituer ce sens en « monstre de la Totalité » (Barthes par Barthes, p. 182), de ne jamais durcir la doctrine en Dogmatisme, la prescription en Norme, voire la science elle-même en Système immobile, en pseudo-Évidençe. On a vu que l'Utopie aussi est suspecte, dans la mesure où elle « procède du sens et le fait marcher ». La dérive est avant tout une hygiène du sens, ce qui évite d'en être intoxiqué. C'est bien une position éthique (refus de tout terrorisme - de l'Intelligence ou de la Bêtise, aucune différence). A la limite, et pour sauvegarder la liberté du sujet, Barthes ne demanderait pas mieux que de jeter tout sens (établi) par-dessus bord, d'où pour lui la fascination du -Texte moderne:

Visiblement, il songe à un monde qui serait exempté de sens (comme on l'est de service militaire). (Barthes par Barthes, p. 90.)

Le sens, dès qu'il est immobilisé, nous mobilise; il entre, à travers nous, en campagne. Nous en devenons les reîtres. Contre tous les régimes du sens totalitaires (bourgeois, marxiste, au besoin scientifique, philosophique), il convient d'exempter, d'exténuer, de pluraliser le sens, de lui rendre sa fluidité, de le remettre en circulation indéfinie, en circuit, sinon illimité, du moins ouvert. C'est parce que la critique littéraire traditionnelle prend pour garantie d'objectivité « un coup d'arrêt superficiel » (Sur Racine, p. 160), que précisément la lecture de Barthes vise, dans S/Z, à dégager tous les réseaux sémantiques, à les faire fonctionner suivant leurs possibilités maximales.

... il y a du sens, mais ce sens ne se laisse pas « prendre »; il reste fluide, frémissant d'une légère ébullition. (Barthes par Barthes, p. 101.)

Ce sens, que Barthes dira inlassablement « frissonnant », « tremblé », « brouillé » « labile », « indécis », « déçu », « pluriel », la dérive ne consiste pas, sauf en rêve, à l'abolir, mais à le maintenir à l'état libre. (p 334)

Doubrowsky stelt dat Bartes een ideale schrijfwijze gevonden heeft om het
« monstre de la Totalité » te doden: de fragmentarische schrijfwijze, het schrijven in fragmenten.

La stratégie du fragment semble donc commandée par je choix de la « dérive » ce sera l'instrument parfait pour briser l' « arrogance »" du texte, la suprématie du Logos, tout en opérant dans son registre. « Il y a du sens », nous l'avons vu, mais si la rection, la direction du discours est rompue, il n'y a plus de Maîtrise, de Système, d'Idéologie (p 338)

Ook Hofstede signaleert de relatie tussen dérive en de schrijfwijze van Barthes:

Het barthesiaanse essay, de in fragmenten geïsoleerde gedachte-stroom, losgebroken uit de zichtbare bakens van het deductieve discours, laat zich op zijn beurt lezen als een tekstuele dérive; zoals de intellectueel-à-la-Barthes een hybride figuur is - geleerde en estheet in één - zo is het essay een bastaardgenre, het ontvouwen van een baaierd aan ideeën in zeer rekkelijke stijlregisters. Barthes ontwikkelde het essay tot een ongelofelijk soepel genre waarin de tegenspraak tussen de objectiviteitsclaims van een intellect en de subjectiviteits-claims van een stem nooit wordt opgelost; Barthes laat zich afdrijven, hij kiest niet." (Memo Barthes p 165-166)

In Roland Barthes door Roland Barthes vertalen Michel J. van Nieuwstadt en Henk Hoeks dériver met afdwalen. Een mooie vondst:

Le rêve serait donc: ni un texte de vanité, ni un texte de lucidité, mais un texte aux guillemets incertains, aux parenthèses flottantes (ne jamias fermer la parenthèse, c'est très exactement : dériver). Barthes par Barthes p 109-110

De droom zou dus zijn: noch een zelfingenomen tekst, noch een lucide tekst, maar een tekst met onzekere aanhalingstekens, met zwevende haakjes (nooit de haakjes sluiten betekent heel precies: afdwalen). Roland Barthes door Roland Barthes p 116

 

Work in progress:

colofon | cookies | afkortingen