De verleiding van het Plezier van de Tekst

Feestrede gehouden op 20 - 12 - 1986 
ter gelegenheid van het verschijnen van de vertaling van Le plaisir du Texte

Waarom zou je Het plezier van de tekst lezen? Een vraag die bij deze presentatie wellicht niet geheel passend is. Ik zal iets vertellen over mijn fascinatie voor Het plezier van de tekst. Misschien moet er ergens - hier -  rekenschap worden afgelegd van het feit dat ik me nu al drie jaar met deze tekst bezig houd.

Waarom die vreemde verhouding met Het plezier van de tekst? Een verhouding die zich kenmerkt door verleiding en afstoting. Dan weer leef ik met Het plezier van de tekst, dan weer laat ik het achteloos liggen.

Waarin schuilt de verleidingskracht van Het plezier van de tekst? Een antwoord zal uitblijven. Ik wil en kan de ban niet verbreken, maar er valt natuurlijk wel veel te vertellen.

¶

Het plezier van de tekst heeft geen boodschap. Ze verkoopt geen waarheid. Ook ruilt ze niet de ene waarheid in voor een andere. Ze is een weldadig oord.

Maar toch, een tekst zonder boodschap? Het is duidelijk dat deze stelling bijstelling behoeft. Het plezier van de tekst wentelt zich niet in een eigen waanzin en heeft wel degelijk iets te vertellen: het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het plezier van de tekst.

Roland Barthes begeeft zich naar de grens van de communicatie. Er is nog wel een boodschap, doch deze is min of meer het houvast van een mooie verpakking. Vergelijkbaar met een Japans cadeautje. De inhoud is veelal een kleinigheidje, de verpakking daarentegen is van een wonderbare schoonheid. De gift is de verpakking, het omhulsel.

Het plezier van de tekst opent de ogen - althans mijn ogen - voor die andere ruimte van de taal. Niet de inhoud, de boodschap, de communicatie. Ook niet de vorm, de stijl. Het is iets anders. Het is het snijvlak tussen beiden: het breukvlak waarop de klank van de woorden de boodschap doet verwarren, en dat ons verleidt om andere dingen te horen.

In Het plezier van de tekst lees ik de volgende zin:

"De tekst geeft mij het meeste plezier als hij erin slaagt zich indirect te laten beluisteren; als ik bij het lezen ertoe gebracht wordt vaak op te kijken, iets anders te horen".

¶

Een tweede verleidingskracht van Het plezier van de tekst bestaat er wellicht in, dat je er zo eindeloos omheen kunt blijven draaien. Het is een tekst met veel gezichten. Een vreemd soort uitnodiging ook om je af te laten leiden en uitstapjes naar andere teksten te ondernemen. Lange tochten door de boekenkast waren veelal het gevolg van het lezen van een fragment van Het plezier van de tekst.

Barthes' open schrijfwijze, zijn schrijven in fragmenten nodigt hiertoe uit. In de inleiding van "Sade, Fourier, Loyola" stelt Barthes dat hij te werk gaat als een dief. Een dief de tegelijk ook heler is. Ik citeer: 

"de oude tekst van cultuur, wetenschap en literatuur in stukken breken en er de typische trekjes van te verspreiden volgens onherkenbare formules, zoals men gestolen goed een ander voorkomen geeft". 

Barthes gaat hierbij zo te werk dat er iets van de verleidingskracht van de oudere teksten door blijft klinken. Hun lokroep wordt niet gesmoord.

¶

Een opmerking terzijde: Barthes weet heel listig met de zogenaamde wetenschappelijke rituelen of codes om te springen. Zijn teksten hebben veelal het voorkomen van wetenschappelijkheid. In Het plezier van de tekst bijvoorbeeld geeft hij een typologie van leesplezieren; schetst hij ontwikkelingsstadia van een materialistische theorie van het subject; draagt hij elementen aan voor een esthetica van het tekstplezier.

¶

Het plezier van de tekst begeeft zich naar de grenzen van de taal, naar de grenzen van het zegbare. Deze beweging vormt voor mij een derde verleidingskracht die ik hier wil noemen. Dit zoeken naar de grens is wat verschillende Franse schrijvers als Bataille, Blanchot, Derrida, Irigaray en anderen bindt. Het is ook het gemeenschappelijke element van Arachne, het clubje vrienden dat deze vertaling mogelijk maakte.

In Het plezier van de tekst wordt om het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het plezier heen gedraaid. Draaiend om die fascinerende kracht van taal ons te behagen en ons mee te sleuren in een hachelijk avontuur waarin we de dood in de ogen zien.

Het plezier van de tekst begeeft zich naar de rand van de taal. Hier houdt geen verhaal meer stand, alleen open eindjes, flarden, resten. Er is geen afsluiting mogelijk.

"Op het moment dat ik geniet, heb ik niets meer te zeggen". Een uitspraak van Wim, vannacht nog door de telefoon.

Het plezier van de tekst begeeft zich door listige kunstgrepen naar de grens van het onzegbare. Er wordt een oppositie tussen het plezier en het genot geponeerd, net zoals de oppositie tussen dag en nacht. De dag omvat als tijdspanne van vierentwintig uur de nacht en tegelijk is de nacht het radicaal andere van de dag, de ontkenning ervan: de verborgen heimelijkheid die niet aan het daglicht kan treden. Zo ook het plezier en het genot. Het plezier sluit het genot in en staat er tegenover.

"Tekst van plezier: die tevreden stelt, vervult, euforie opwekt; die uit de cultuur voortkomt, niet met haar breekt, en met een behaaglijke leespraktijk verbonden is. Tekst van genot: die in een toestand van verlies brengt, die behagen wekt, die de historische, culturele, psychologische grondslagen van de lezer, de consistentie van zijn voorkeuren, zijn waarden en zijn herinneringen doet wankelen, die zijn verhouding tot de taal in een crisis brengt."

Vanuit het plezier, vanuit de cultuur beweegt de tekst naar het genot. In een schemerzone schrijft en leest Barthes.
Een fascinerend en tegelijk beangstigende zone. De lezer/schrijver blijft bij vol bewustzijn en zoekt tegelijk zijn ondergang. Vandaar wellicht het motto van Het plezier van de tekst: 

"De enige hartstocht van mijn leven was de angst"